نان، عشق، باد! (گزارشی از سفر به سرزمین آسبادهای نشتیفان که رزق مردم از زیر سنگ دشت می‌شود)

اواسط اردیبهشت که جانِ زمین گرم می‌شود، بادهای صدوبیست‌روزه، مهمان فلات شرق ایران می‌شود، بادهایی افقی که از برف کوه‌های بینالود و هندوکش افغانستان برمی‌خیزد. این بادها در پره‌های چوبی آسبادهای سرزمین خواف می‌پیچد و آن‌ها را می‌چرخاند.

لیلا کوچک‌زاده – می‌چرخاند و چرخ زندگانی مردمان این سرزمین می‌چرخد تا نانشان را از زیر سنگ‌های «آسبادها» به دست آورند. آسبادهای روستای نشتیفان به‌دلیل موقعیت مکانی مناسبش، بهتر از هر جای دیگری از خواف می‌چرخد و برای‌ مردمش رزق و روزی تولید می‌کند؛ چنان‌که به باور عموم، نشتیفان، تغییریافته «نیش توفان» است. «نَش» محلی شده «نیش» و کنایه از نیش کژدم (عقرب) است و «تیفان»، محلی شده «توفان» و تداعی‌گر همان وزش بادهای شدید موسمی است. آسبادها، بناهای بازمانده از ایران پیش از اسلام هستند که باید آن‌ها را وام‌دار نوعی فرهنگ و هنر بازمانده از آن دوران دانست. فرهنگ و هنر مردمانی که نیروی باد و خاک را به خدمت گرفته و از آن روزی کسب کرده‌اند. مردمانی که شادی زندگی‌شان با نوای حزن‌انگیز دوتار کوک می‌شود، اما غمشان در نهانخانه دلشان می‌نشیند و جبر محیط از آن‌ها مردمانی چابک می‌سازد.

آس گردشگری خواف  

گزارش پیش رو، روایتی ساده از سفر به شهرستان خواف و حضور در روستای تاریخی نشتیفان از توابع این شهر است. راهنمای گردشگری ما «هومن بزم‌آرا»، یکی از جوانان خطه نشتیفان است که فوق‌لیسانس جغرافیا دارد. او در دیار خودش مانده است و به بهترین شکل، ویژگی‌های سرزمینش را برای گردشگران ایرانی و خارجی شرح می‌دهد. همچنین موضوع پایان‌نامه او «بررسی انرژی بادی در شرق خراسان و پیشینه توربین‌های بادی» است. بزم‌آرا می‌گوید: روند ثبت آسبادهای نشتیفان در یونسکو از سال‌١٣٨٩ شروع شده است و در دوسال اخیر با سرعت بیشتری پیش می‌رود و میراث فرهنگی نیز روی این موضوع، وقت و دقت بیشتری گذاشته است. آسبادهای نشتیفان، کتیبه‌ای ندارند که تاریخ ساختی روی آن ثبت شده ٧٠٠سال پیش، از آسبادهای نشتیفان یاد شد. باشد. اولین‌بار در سفرنامه ابن‌خلدون، مربوط‌به

چرخ و پَر

هنوز خورشید نشتیفان، روی‌ِ داغش را به ما نشان نداده که به‌سمت آسبادهای کهن پیش می‌رویم. سربالایی آرامی را طی می‌کنیم تا در بلندترین بخش روستای نشتیفان قرار بگیریم. به‌گفته راهنمای جوان ما، آسبادها این بالا ساخته شده‌اند تا پناهی برای روستا از گزند بادهای مخرب صد‌و‌بیست‌روزه باشند. نسیم خنکی می‌وزد و همان‌طور‌که در لباس‌های ما می‌پیچد، پره‌های چوبی آسبادها را نیز به‌آرامی می‌چرخاند. وارد یکی از آسبادهای فعال می‌شویم، راهنما می‌گوید: در خواف، ١٠٧آسباد داریم که ٣٣تای آن در نشتیفان و مقابل چشمان شما قرار گرفته است و از این تعداد، ۶تا هنوز کار می‌کند. نکته مهم اینجاست که در گذشته، نشتیفان به این تعداد آسباد نیاز نداشته و در‌نتیجه آرد گندم تمام این منطقه را تأمین می‌کرده است.او ادامه می‌دهد: آسبادها از ساده‌ترین مصالح یعنی خشت و گل و چوب و در دوطبقه ساخته شده‌اند. طبقه اول که درون آن هستیم، اتاقی کاهگلی با نام محلی «آسخونه» است که محلی برای قرارگرفتن سنگ‌ها و انبار غله است و قسمت بالا «پرخونه» نام دارد که هشت پره‌ چوبی با محور عمودی‌ و چرخ در آن استوار شده‌اند. همه نگاهی به پره‌های چوبی زیبا می‌اندازیم و راهنما از یک ویژگی منحصر‌به‌فرد دیگر حرف می‌زند: میانه پره‌های چوبی، به اندازه ٢ تا ٣سانتی‌متر باز است؛ این موضوع باعث می‌شود شدت جریان باد گرفته شود و پره‌ها مانند فرفره نچرخند و درنتیجه از فرسایش زودهنگام آن جلوگیری شود. او اضافه می‌کند که آسباد، آسیاب بادی نیست و سازه‌اش با آن کاملا متفاوت است. می‌گوید: آس، به‌معنی له‌کردن غلات بین دوسنگ مدور است. سنگ زیرین ثابت است و سنگ رویی با قدرت باد حرکت می‌کند. و ادامه می‌دهد: چون این منطقه در‌معرض نیش توفان‌های بسیار شدید بوده است، آن را نشتیفان نامیده‌اند. آسباد، از اولین سازه‌هایی است که در خشکی، از انرژی باد استفاده می‌کند. فلات شرقی ایران هم زادگاه آن بوده است. بدین‌صورت که از سیستان تا خراسان در‌معرض بادهای موسمی صد‌و‌بیست‌روزه قرار می‌گرفته است. بادهایی که با گرم‌شدن زمین، به‌صورت افقی از بین کوه‌های می‌چرخاند.بینالود و هندوکش افغانستان می‌وزید و آسبادها را

رقص اُپِر

رقص محلی اهالی نشتیفان چوب‌بازی است که تمرینی به نشانه آیین نبرد است. این منطقه مرزی بوده و از زمان نادرشاه تحت هجوم اقوام ازبک و افغانی قرار گرفته است. رقص اُپِر هم نمایی از تمنای باران و معرفی مراحل کاشت و داشت گندم است. هرکدام از گردشگران که بخواهند، گروه موسیقی روستا برایشان چه در اقامتگاه و چه در‌کنار آسبادها، خواهند نواخت.

نوایی در باد

بعد‌از پایان صحبت‌ها همان‌طور که خورشید از میان پره‌های چوبی آسبادها سوسو می‌زند، استاد سمندری، یکی از دوتارنوازان این خطه، سازش را می‌نشیند و «نوایی نوایی‌» سر می‌دهد.کوک می‌کند و در سایه بلند یکی از این سازه‌های زیبا

حس جادویی

بعد‌از طی‌کردن مسافتی ٣٠٠کیلومتری از مسیر تربت‌حیدریه به خواف می‌رسیم. ١٨کیلومتر هم پیش می‌رویم تا شب‌هنگام به سرزمین آسبادهای تاریخی نشتیفان برسیم. در اقامتگاه بوم‌گردی گشایش‌یافته در شهر خواف، منتظر گروه ما هستند و بساط شام و پذیرایی را گسترانده‌اند. اقامتگاه، نمای زیبایی از خشت و گل دارد که شبیه بافت خشتی آسبادهاست. محو تماشای آن شده‌ایم که بچه‌ها می‌گویند سر بچرخانید و آسبادها را ببینید. درست در‌مقابل اقامتگاه، بنای بلند بالایی در مرتفع‌ترین بخش روستا قرار گرفته و در تاریکی فرورفته است. این همه نزدیک‌بودن یک بنای تاریخی به خانه و زندگی مردم، حسی جادویی در آدمی ایجاد می‌کند قرار بر این است که صبح زود به دیدنشان برویم، قبل از گرم‌شدن هوا و تابش مستقیم آفتاب

سقابه

ساعت به ١٢شب که می‌رسد، بزم‌آرا، گروه را برای رفتن به‌سمت قنات‌های تاریخی نشتیفان، تشویق می‌کند. در تاریکی به‌سمت قنات‌ها که در‌کنار آسبادهای خفته در تاریکی قرار گرفته است، پیش می‌رویم. در این ساعت شب، بچه‌های کوچک در کوچه‌های نشتیفان دوچرخه‌سواری می‌کنند. هم عجیب به نظر می‌رسد و هم نویدی بر امنیت این روستاست. گویا حضور گردشگران در روستا که فقط چندماه از سال اتفاق می‌افتد، اهالی را هم سر ذوق می‌آورد و پا‌به‌پای ما قرار است بیدار بمانند.

نور ماه و نور گوشی‌های همراهمان، ما را به ورودی قنات می‌رساند. وارد جایی شبیه غار می‌شویم. بچه‌های گروه روی سکوی گردی دور فضایی استخرمانند می‌نشینند. از شکاف دیوار هم آب به بیرون روانه شده است. بزم‌آرا می‌گوید اینجا «سقابه» نام دارد و ادامه می‌دهد: نشتیفان ۵قنات فعال دارد. قنات‌ها حاصل چند میل چاه است که آب‌های زیرزمینی را از کوه به دشت می‌رساند.

او در ادامه درباره سقابه می‌گوید: حدود ٢٠٠سال پیش، حاج‌کریم‌نامی، مسیر اصلی یکی از قنات‌ها را منحرف و دو استخر کوچک ویژه مردان و خانم‌ها ایجاد کرد تا اهالی برای آب‌تنی و بهره‌بردن از هوای مطبوع و خنکش از آن استفاده کنند. قسمت بانوان که در آن قرار داریم، عمق کمتری دارد و از آن دریچه می‌توان وارد قنات شد و پیش رفت و به‌دلیل مهندسی خاص قنات، با کمبود اکسیژن مواجه نشد.

او در ادامه می‌گوید: آب قنات‌های نشتیفان فقط مصرف کشاورزی دارد و اشاره می‌کند که فردا صبح باغ‌های سرسبز کاج نشتیفان را خواهید دید که ماحصل آبیاری با همین قنات‌هاست.

جبر محیطی این منطقه باعث شده مردم، مواد اولیه کار و زندگی‌شان را خودشان تهیه کنند، به‌طوری‌که از درختان کاج‌ چهل تا پنجاه‌ساله برای ساخت محور عمودی آسبادها استفاده می‌شده است و همچنین از درخت کاج به‌عنوان بادشکن‌. در‌واقع این شهر کوچک، علاوه‌بر آسیاب‌‌های بادی‌اش به‌دلیل تولید نهال‌‌های کشاورزی نیز معروف خاص و عام شده است؛ تا‌آنجا‌که پرورش نهال اقاقیا، پسته و کاج در این منطقه رواج دارد.

دو مسیر برای رسیدن به خواف

خواف، یکی از شهرستان‌های خراسان‌رضوی با چهاربخش سنگان، نشتیفان، قاسم‌آباد و سلامی است. دو مسیر از مشهد برای رفتن به خواف و نشتیفان وجود دارد که هر دو حدود ٣٠٠کیلومتر است. یک مسیر، از مشهد به‌سمت تربت جام، تایباد، سنگان و نشتیفان که ویژگی این مسیر، دیدار با مزار شیخ احمد جامی است و مسیر دیگر است. از سمت تربت حیدریه به خواف و سپس نشتیفان

گورستان‌ امن

بعد‌از دیدن آسبادها به‌سمت گورستان می‌رویم که حضورش در ضلع جنوبی بناهای عظیم آسباد، از نظر مهندسی اهمیت بسیاری در حفظ حریمشان داشته است و این جانمایی را باید به آفرینندگان آن تبریک گفت. بزم‌آرا می‌گوید: بادهای صد‌و‌بیست‌روزه از سمت جنوب به شمال می‌وزند، یعنی از همان سمت گورستان می‌آیند و این فضا هیچ مانعی برای جریان هوا ایجاد نمی‌کند. درواقع اگر این فضا را خالی می‌گذاشتند و گورستان نمی‌شد،بالاخره بافت شهری در آن رشد می کرد  و مانع از جریان هوا و کارکردن آسبادها می‌شد.

منبع: شهرآراآنلاین، |