جامعهتاریخ و گردشگری

سنگ مزار قوام‌الدین شیرازی، معمار گوهرشاد را شکستند و بردند  

به گزارش خواف نیوز به نقل از  شهرآرانیوز؛ قوام‌الدین شیرازی از معماران معروف خراسان است که در سده نهم هجری‌قمری با پشتیبانی شاهرخ تیموری و گوهرشاد، همسر شاهرخ، بنا‌های باشکوهی در محدوده خراسان بزرگ و قلمرو تیموریان ساخت که هنوز هم بسیاری از مردم ایران و افغانستان با آنها خاطره دارند. گل سرسبد شاهکار‌های معماری قوام‌الدین را می‌شود مسجد گوهرشاد دانست که در کنار مرقد مطهر‌رضوی سقف و ستون خورده است.

از قوام‌الدین چندین و چند اثر دیگر هم باقی مانده که خانقاه و مدرسه و مجموعه‌ای معروف به مصلای گوهرشاد در هرات، مقبره خواجه‌عبدا… انصاری در گازرگاه هرات و مدرسه غیاثیه خرگرد خواف از جمله آنهاست؛ در‌واقع مدرسه غیاثیه خرگرد آخرین جایی است که هنر معماری قوام‌الدین بروز می‌کند؛ قوام‌الدین که آن سال‌ها ساکن خواف بوده است، فوت می‌کند و کارش را غیاث‌الدین شیرازی پی می‌گیرد. متأسفانه مصالح بنای غیاثیه در طول سال‌ها دزدیده شده و حتی مقبره گازرگاه هرات که از سیل و زلزله‌ها جان سالم به در برده، در سال‌های گذشته به‌عمد تخریب شده است. 

این‌بار، اما یک تخریب دیگر که به شخص قوام‌الدین‌شیرازی و نه آثارش مربوط است، پای ما را به حوالی مدرسه غیاثیه خرگرد کشاند؛ جایی‌که به مزار «میرقوام‌الدین شیرازی» معروف است و محلی‌ها به آن «مزار میرکابدین» هم می‌گویند.

این تاریخ، تاریخی‌ترین تاریخ عالم شد

قوام‌الدین شیرازی در سال‌های فعالیتش یعنی ۸۱۳‌تا‌۸۴۲ قمری، آثاری ساخت که هر کدامشان موزه‌ای زیبا از هنر معماری ایرانی‌اسلامی هستند. خواندمیر در «حبیب‌السیر» درباره قوام‌الدین‌شیرازی داستانی شنیدنی دارد. طبق گفته او، شاهرخ مدتی بود که از قوام‌الدین رنجیده بود و یک‌سالی می‌شد که او را به دربار راه نمی‌داد، اما، چون قوام‌الدین در علم نجوم نیز تبحر داشت، تقویمی استخراج کرد و نزد شاه تیموری برد.

اینجا بود که حضرت خاقان تبسم کردو این بیت را برای او خواند: «تو کار زمین را نکو ساختی/ که با آسمان نیز پرداختی؟!» این طنازی انگار دوباره مِهر قوام‌الدین را به دل شاهرخ انداخت و او به دربار تیموریان بازگشت.

دونالد ویلبر، پژوهشگر تاریخ معماری ایرانی و اسلامی و شرق‌شناسی که از قضا به‌شکلی عجیب، ردپایش در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هم دیده می‌شود، در کتاب «معماری اسلامی در ایران و توران: دوره تیموری» ویژگی‌های آثار معماری قوام‌الدین شیرازی را این‌گونه بیان می‌کند: «آغازشدن مناره‌های دو طرف ایوان از سطح زمین، عدول از طرح رایج گنبدخانه، عرضه طرحی نو در برپایی گنبد دوپوش برای کاستن از بار واردشده بر پوش داخلی، طرح شاه‌نشین پنجره‌دار در فضا‌های مختلف، نوآوری در پوشاندن فضا با رسمی‌بندی و همچنین تبحر و خلاقیت در طرح و اجرای تزیینات به‌ویژه کاشی معرق.»

درباره شخصیت و هنر قوام‌الدین‌شیرازی گفته‌ها فراوان است، اما اینجا به همین‌ها بسنده می‌کنیم، چون همین اندک هم نشان‌دهنده اثر ویژه او در تاریخ ایران است؛ تاریخی که تاریخی‌ترین تاریخ معماری ایران است و اگر بگوییم که رونق معماری ایران در دوره اسلامی از همین دوره تیموری آغاز شده است، چندان بیراه نیست.

پایان یک سنگ مزار

هدف از نوشتن این مطلب، اما گفتن از تأثیر معماری قوام‌الدین بر تاریخ معماری ایران نیست. اینجا قرار است از اتفاقی بگوییم که مثل تیری به قلب قبر قوام‌الدین خورده است. قوام‌الدین شیرازی که در سال‌های ساخت مدرسه غیاثیه خرگرد، در خواف سکونت داشت، همان‌جا از دنیا می‌رود و جایی درست روبه‌روی ورودی اصلی مدرسه و در فاصله سیصدچهارصد‌متری آن دفن می‌شود.

در گزارش ثبت ملی «مزار‌میرقوام‌الدین شیرازی» قبر او همان گوری معرفی می‌شود که دو سنگ مرمر سفید روی آن کار شده است، یکی عمودی و دیگری شیب‌دار و افقی. این مزار، مرداد ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی با قدمتی مربوط به سده نهم و دهم هجری‌قمری ثبت می‌شود. قبر چنین انسانی، باید هم جزو آثار ملی باشد، همان‌گونه که خود او هم گنجی بی‌مانند برای ایران و خراسان بود. مدتی است که یک بنای یادبود هم بالاتر از مزار قوام‌الدین به‌یاد او ساخته‌اند که از کنار جاده مشخص است.

اکنون در اتفاقی عجیب، سنگ گوری که این‌همه مدت دوام آورده و تنها نشانه مزار قوام بخش معماری تیموریان است، شکسته شده است. داستان خیلی غم‌انگیز است؛ گویا فرد یا افرادی به‌عمد سنگ مزار قوام‌الدین را شکسته و خرد کرده و حتی همان را هم برده‌اند. تکه‌های سنگ مرمر سفید در اطراف مزار قوام‌الدین نشان‌دهنده این است که به‌تازگی این اتفاق افتاده است؛ سفیدی جای شکستگی سنگ‌ها به‌حدی است که نشان می‌دهد این سنگ‌گور حتی پس از آخرین باران منطقه خرگرد خردوخاکشیر شده است و هیچ لکه و کثیفی حاصل از خاک و… روی آن دیده نمی‌شود. در نهایت، به‌همین‌سادگی داستان یک میراث تاریخی دیگر هم به سر آمد و سنگی که روزی بر گور شخصی ارزشمند نهاده شده بود، حالا گم‌وگور شده و حتی شواهد می‌گوید نابود شده است.