نفتِ «خواف»؛ گزارش سفر قطار گردشگردی به خواف

شهری محروم اما غنی از تاریخ

اولین قطار گردشگری مثل اسبی یله، چهارساعت کامل جنوب شرقی مشهد را دوید تا بالاخره در ٢۶٢کیلومتری آن ایستاد. این اولین قطار مسافری است که در ایستگاه خواف ترمز می‌کشد. از پنجره می‌شود ازدحام جمعیتی را که با شیرینیِ لبخند به استقبالمان آمده‌اند، دید. پیاده که می‌شویم، بازی خنکای نسیمِ کویر با صورتمان است و عطر اسپندی که زیر دِماغ می‌نشیند. حضور چند کودک دختر و پسر با لباس محلی درحالی‌که کاسه‌ شکلات‌هایشان را در سرمای کویر میان میهمانان می‌گردانند، حکایت از ذوق و شعفی دارد که رسیدن قطار برایشان به ارمغان آورده است. در سالن انتظارِ راه‌‎آهن، هم مردم عادی حضور دارند و هم مسئولان شهری. جمله‌ها با خوشامدگویی شروع می‌شود و با درخواست‌هایی برای رونق گردشگری شهر به پایان می‌رسد. از حق هم نگذریم ظرفیت تاریخی و فرهنگی این شهر آن‌چنان است که می‌تواند به یکی از قطب‌های گردشگری استان تبدیل شود. با همین یک راهکار می‌شود برای شهری محروم در دل کویر، رونق و ثروت به ارمغان آورد. مراسم استقبال با اجرای رقص محلی و ساز و آواز به پایان می‌رسد.

﷯ مسجد جامع سنگان

سنگان را با معادن بزرگ سنگ می‌شناسیم. شهری کهن که ۶٠کیلومتر مرز مشترک با همسایه شرقی خود یعنی افغانستان دارد. این شهر کویری که کمترین امکانات شهری را می‌‌توان در آن پیدا کرد، آثار تاریخی بسیاری دارد که مسجد جامع سنگان از آن جمله است. این مسجد شامل حیاط ورودی، دو ایوان شرقی و غربی با پوشش سنتی محلی است. دیوار‌های ایوان شرقی آن براثر زلزله‌ای که قرن‌ها پیش رخ داده کاملا کج شده و این اتفاق، شکلی ذوزنقه‌ای به آن بخشیده اما پایه‌های آن چنان محکم بوده که تاکنون از گزند گُذر روزگار درامان مانده است.

﷯اروپایی‌ها اینجا را بیشتر می‌شناسند

ساعت از ١١شب گذشته است که غیاثیه را به‌سمت یکی از  اقامتگاه‌های بوم‌گردی شهر ترک می‌کنیم. مدیر اقامتگاهی که رحل اقامتمان را در آن پهن کرده‌ایم، دو سالی بیشتر نیست که این مکان را برای حضور گردشگران ساخته است. او می‌گوید اروپایی‌ها با جاذبه‌های خواف آشناترند تا ایرانی‌ها؛ آن‌چنان‌که او در شش‌ماهه‌ اول سال به‌تنهایی میزبان ۶۵گردشگر اروپایی بوده است و این عدد در شش‌ماهه دوم فزونی می‌گیرد. خواف، جاذبه طبیعی چندانی ندارد اما اگر عاشق سیر در تاریخ هستید، این خطه را برای سفر انتخاب کنید.

پوریعقوب می‌گوید: مردم اینجا اگر امکانات لازم را در‌اختیار داشته باشند و حمایت شوند، خوب می‌دانند چگونه از ظرفیت شهرشان استفاده کنند. به‌عنوان مثال در‌کنار اقامتگاه‌های بوم‌گردی‌شان، فروشگاهی برای محصولات محلی و صنایع دستی در‌نظر گرفته‌اند؛ فرت‌بافی، قالی‌بافی، تون‌بافی، آهنگری، نمد‌مالی، نخ‌تابی، خراطی، نجاری، مسگری و ساخت سازهای سنتی، مجموع صنایع دستی خواف هستند که دست دلسوزان را برای اشتغال‌زایی باز گذاشته است.

آسبادها و سقاب‌های نشتیفان

خروس‌خوان صبح فردا با گروه راهنمایان گردشگری به‌سمت آسبادهای نشتیفان می‌رویم؛ آسبادها از بزرگ‌ترین مجموعه‌های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و قدیمی‌ترین مجموعه آسبادهای جهان به شمار می‌آیند که عمرشان به پیش از اسلام باز می‌گردد. وزش بادهای ١٢٠‌روزه سیستان را دلیل ساخت آسبادها می‌دانند. گذشتگان از قدرت این بادها برای آسیاب محصولات کشاورزی‌شان استفاده می‌کرده‌اند. خواف و نشتیفان در‌مجموع١۵٠آسباد دارد که تعدادی از  آنان هنوز کار می‌کنند و قابل استفاده هستند.

زیر آسبادها راهروهایی باریک قرار دارد که هریک به بخشی منتهی می‌شود. یکی از این راه‌ها به قنات‌های زیر‌زمینی می‌رسد که مردم محلی به آن «‌سقاب» می‌گویند. سقاب‌ها زنانه و مردانه است. سقف قسمت زنانه پوشیده و ورود مردان به آن ممنوع است. از پله‌هایی که سقفی گنبدی دارند، پایین می‌رویم. یک رود از وسط سقاب بخش زنان می‌گذرد که در آن ماهی‌های سیاه ریز و درشت فراوانی دیده می‌شود. زنان از دیرباز در سقاب‌ها رخت و لباس و ظرف و ظروف می‌شستند که این رویه همچنان ادامه دارد. کاربری سقابه سمت مردان شبیه خزینه حمام‌های قدیمی است. اطراف سقاب مردانه، سکوی دایره‌مانندی برای نشستن ساخته‌اند. در میان، خزینه مربع‌شکل پرآبی وجود دارد که محل آب‌تنی و شنای مردان است. این سازه‌ها یک تصویر کامل از زندگی و فرهنگ مردم گذشته را به تصویر می‌کشد که همچنان زنده و باقی است و می‌تواند به‌عنوان یک جاذبه گردشگری زیبا مطرح شود.

﷯ کوشک سلامی

شهر سلامی نسبت‌به باقی شهرهایی که از آن گذر کردیم، آبادتر و سبزتر است. علتش را می‌توانید پای منابع آب فراوانی که در مقایسه با دیگر شهرهای کویری دارد، بگذارید. مهمان‌نوازی در سلامی، تنها به سلام و علیک گرم مردم ختم نمی‌شود؛ چرخش دامن سپید مردانی که لباس محلی به تن دارند و چوب بازی می‌کنند، در‌کنار ساز‌و‌دهل و رقص محلی، نُقل همه جشن‌ها و محافل شادمانی این شهرهاست. در سلامی، ما میهمان کوشک سلامی هستیم که آن را قصر بلقیس هم می‌خوانند. این قصر که در ٢۵‌کیلومتری شمال شهر خواف بنا شده، تنها بنایی به شمار می‌رود که نشان‌دهنده معماری عصر ساسانی‌ است. البته شکل نخستین آن به این صورت نبوده؛ در‌واقع بقایای این کوشک سال١٣٢۶ کشف شده است. در آن دوران، فردی به نام «قریشی»، آن را از دل خاک بیرون می‌کشد و با هزینه شخصی مرمت و بازسازی می‌کند. البته با ساخت طبقه دوم عمارت فعلی ایجاد می‌شود که تداعی‌کننده خانه‌باغ‌های ایرانی در دوره پهلوی اول است.

﷯ مدرسه غیاثیه خرگِرد

راه‌‌آهن را با اتوبوس‌هایی که قرار است ما را به یکی از بناهای تاریخی شهر برساند، ترک می‌کنیم. مدرسه غیاثیه، نخستین مقصد ماست که در کیلومتر۵ جاده خواف به تایباد در روستای خرگِرد قرار دارد. هنوز می‌توان بزرگی و عظمتی را که تاریخ‌دانان درباره بزرگ‌ترین مدرسه دوره تیموری روایت می‌کنند، در صحن و سرای این بنا به چشم دید. شاید برایتان جالب باشد که بدانید این مدرسه در زمان احداث درست وسط شهر قرار داشته و ٩ درِ آن، یک سمت شهر را به‌سمت دیگر وصل می‌کرده است. دکتر رجبعلی لباف‌خانیکی، باستان‌شناس خراسانی که ما را در این سفر همراهی می‌کند، می‌گوید: ارزشمند‌شمردن علم و تأکید بر این مسئله سبب شده معماران، این بنا را این‌طور نقش بزنند؛ با این ترفند، مردم عادی به بهانه رفت‌و‌آمد به دو سوی شهر هم که شده به‌ناچار از درون مدرسه می‌گذشتند و همین مسئله، باب آشنایی عوام با علما را فراهم می‌کرده است.

﷯ مسجد ملک زوزن

شهر زوزن در ۶١کیلومتری خواف قرار گرفته است. مهم‌ترین اثر تاریخی این شهر مسجد ملک‌زوزن است که عمرش به دوره سلجوقیان می‌رسد. این بنای آجری با ۴٢‌متر بلندی، بلندترین مسجد طاق‌دار ایران است. علاوه‌بر بلندای این بنا، در دوران‌های مختلف بر وسعت زیربنای آن نیز افزوده می‌شده است؛ از‌این‌رو آن را بزرگ‌ترین مسجدی می‌دانند که تاکنون پا گرفته است. این بنا از بد حادثه با حمله مغولان به ایران برای همیشه ناتمام می‌ماند.