آسبادهای نشتیفان خواف؛ رام کردن بادهای سرکش برای خوردن نان

قدیمی‌ترین آسبادهای کشور در منطقه “نشتیفان” خواف از آثار تاریخی دوره صفویه است؛ که قدمتی چند صد ساله دارد و سندی متقن بر کاربرد دانش و فناوری در ایران کهن و البته نمادی برای اثبات نبوغ ایرانیان است؛ که ثبت جهانی آن نیز جزو اولویت‌های استان خراسان رضوی است.

به گزارش خواف نیوز، شهرستان خواف در نوار شرقی ایران و در ۲۵۰ کیلومتری جنوب شرقی مشهد با جمعیتی افزون بر ۱۱۰ هزار نفر یکی از تاریخی‌ترین شهرستانهای استان خراسان رضوی محسوب می‌شود. شهرستانی که دیوار به دیوار کشور افغانستان دارد و مملو از آثار و جاذبه های تاریخی برای گردشگران داخلی و خارجی است.

پیشینه تاریخی

“خواف”، “خاف” خوانده می‌شود و تمامی جغرافیدانان عصر اسلام همچون یاقوت حموی در “معجم البلدان”، مقدسی در “احسن التقاسیم” و حمدالله مستوفی در “نزهه القلوب” و نیز حافظ ابرو در “جغرافیای تاریخی” خواف را به همین شکل ضبط کرده‌اند.

امروزه خواف وسعتی در حدود یک دهم خواف قدیم را دارد و در گذشته تربت حیدریه امروزی و بخشی از منطقه‌ای که اکنون در خاک افغانستان است جزو خواف بوده است. شهرستان خواف از نظر پیشینه تاریخی پیش از اسلام جزیی از قلمرو پارتیان بوده و سابقه تاریخی‌اش به چندین هزار سال می‌رسد.

به نوشته دکتر مشکور، صاحب رساله “ایران در عهد باستان”، «خواف در عهد اشکانیان و ساسانیان نیز جزو شهرهای آباد ایران بوده است که از توابع مهم ابرشهر نیشابور محسوب می‌شده است. حاکم این ولایت را “کنارنگ” می‌گفته‌اند؛ “حافظ ابرو” دانشمند و مورخ نامی قرن هشتم و نهم خواف را چنین توصیف کرده است: خواف ناحیه‌ای است مشهور که مردم بزرگ از آنجا برخاسته‌اند.

از علما و ملوک و وزرا، جد اعلای محمد مظفرشاه شجاع از خواف بوده و ملک زوزن که مدتی حکومت کرد در اواخر دولت خوارزمشاهیان از زوزن خواف بوده‌ است.

در خواف مزارع و قرای بسیار است و کانی آهن دارد؛ مردم در آنجا سنی مذهب‌اند و آب ایشان بیشتر از کاریز است؛ رودهای آب اندکند و درخت بسیار و ابریشم حاصل شود و از میوه همه نوع باشد به خصوص پنبه و انار نیز بسیار باشد.

خواف محل عبور شاخه‌ای از جاده ابریشم به طول ۱۰ هزار کیلومتر است که در قرن اول قبل از میلاد از شهر “سیان” پایتخت چین و از طریق هرات به ایران وارد می‌شده است. ولایت خواف از سال ۱۲۴۹ هجری قمری که هرات از ایران جدا شد به تابعیت مشهد یعنی خراسان کنونی درآمد».

نشتیفان و پیشینه آسباد

شهر نشتیفان در شهرستان خواف محلی است که آسبادهای مشهور این شهرستان در آن قرار گرفته است و وجه تسمیه نشتیفان نیز این است که چون این منطقه در معرض “نیش توفان” های بسیار شدید بوده آن را چنین نامیده اند.

در واقع عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه “نش” که محلی شده “نیش” و کنایه از نیش کژدم (عقرب) است که به وفور در این منطقه یافت می‌شود و “تیفان” که محلی شده واژه “توفان” و وزش شدید بادهای موسمی است که این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز کرده است.
ساکنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسبادها از این جریانات هوایی بهره‌برداری کرده‌اند و نشتیفان شهری است قدیمی که دست کم در ۶ سده گذشته با همین نام خوانده می‌شده است.

آسباد در حقیقت ابزار آرد کردن گندم با استفاده از قدرت باد است و آسبادهای نشتیفان در شهرستان خواف استان خراسان رضوی از بزرگترین مجموعه‌های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و قدیمی‌ترین مجموعه آسباد جهان محسوب می‌شود که سنگ بنای آن در این منطقه پیش از اسلام نهاده شده و در ادوار بعدی تجدید بنا شده و توسعه یافته است.

آسبادهای خواف آمیزه‌ای از هنر، صنعت، فناوری، هوش و ذکاوت اجداد ایرانی و پدران ما هستند که به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری خاص در استان خراسان رضوی اگرچه اکنون به دلیل شیوع ویروس کرونا کمتر میزبان گردشگران هستند، اما همچنان محققان، اساتید و دانشجویان علاقه‌مند و جویای دانش کهن به سراغ این آثار تاریخی اما کاربردی در روزگار جاری می‌روند.

آسباد، فناوری ترکیب هنر و باد

در روزگار و مکانی که هیچ نیروی خاصی برای برطرف کردن نیازهای بشر وجود نداشته مهار باد و استفاده از آن برای آرد کردن گندم سبب افزایش کارایی نشتیفان شده است.

علت خلق آسبادها در نشتیفان وجود بادهای ۱۲۰ روزه است که ساکنان گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت این باد نیاز به ایجاد آسباد را حس کردند و قرنها پیش در پی ساخت آن برآمدند.
به گفته تاریخ نگاری به نام “سون هدین” عمده ترین دلیل روی آوردن به ساخت آسباد در خواف، حاکمیت داشتن بادهای شمال در تمام طول سال و همچنین نبود آب بوده است.

واژه “آس” در فرهنگ معین چنین معنی شده است: “دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده که سنگ فوقانی در میان، میلی آهنین دارد که از سوراخ میان سنگ زیرین گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی، باد، آب، برق و یا بخار چرخش کرده و حبوبات و جز آن را خُرد کند و آرد سازد”.

اما نبودن همیشگی باد و در اختیار نبودن آن در همه اوقات سال یک مشکل عمده در استفاده از آسبادها بوده است ولی مردمان گذشته نشتیفان برای برطرف کردن این مشکل در فصولی که بادِ کمی وجود داشته از رودخانه‌های جنوب نشتیفان که در آن مواقع از جریان آب برخوردار بوده‌اند به منظور به کارگیری آسیابهای آبی هم استفاده کرده‌اند که بقایای این آسیابهای آبی نیز در نشتیفان قابل مشاهده است.

طرز کار آسبادها طبق تحقیقات علمی و نکاتی که در کتاب “جغرافیای تاریخی ولایت زاوه” ذکر شده است به این صورت است که چرخ و پرهای غول آسایی را که ۴۸ بال و ۳۲ پر و هشت درگاه دارد بر بام آسباد و در جهت وزش باد قرار می‌دهند.

اندام این چرخ و پر از خرپلی سنگین و محکم ساخته شده است. باد با عبور از دروازه‌ای بادگیر به زوایای درگاههای هشت‌گانه می‌رسد و چرخ و پر را به حرکت در می‌آورد. از حرکت چرخ و پر، نیرویی به تیر آسیاب منتقل می‌شود و چون سر دیگر به سنگ رویی آسیاب متصل است لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر می‌چرخد.

وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به حرکت در می‌آید چوبی کوچک به نام “لک لکی” را با خود می‌جنباند و حرکت لک لکی باعث ارتعاش ناودانی چوبی می شود و به این ترتیب گندم از مخزن خود به وسیله این ناودان به شیار سنگها می‌رسد.

ناودان چوبی که “دول بره” نامیده می‌شود در حرکت افقی گندم را آهسته آهسته از مخزن گندم که به آن “پرخوی” گندم می گویند به حفره میانی سنگ هدایت می‌کند.

طبیعی است هر چه باد سریعتر بوزد، سنگ، گردش سریعتری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک لکی و لرزش دول بره مقدار گندم زیادتری را به میان سنگها می‌برد.

به طور کلی می‌توان گفت آسباد نشتیفان، سیستمی است که درعین سادگی، دارای کارایی خوبی بوده و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به کار می‌گرفته و در جهت فعالیت خود از آن بهره می‌برده است.

آسبادها در مقایسه با آسیابهای صنعتی کنونی، هیچ آلودگی نداشته اند و باعث بر هم خوردن نظم و چرخه طبیعت نیز نمی‌شدند و این همان نکته‌ای است که باید در زندگی بشر مدرن کمی مورد تامل قرار گیرد.

یک گام نزدیک‌تر به ثبت جهانی آسبادهای خراسان

مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی خراسان رضوی با اشاره به امضای تفاهم‌نامه سه‌جانبه بین این اداره کل، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع‌ طبیعی استان و پایگاه میراث‌ فرهنگی آسبادهای ایران گفت: با این تفاهمنامه گامی رو به جلو در مسیر ثبت‌ جهانی آسبادهای نشتیفان خواف برداشته شد.

سیدجواد موسوی افزود: در حوزه میراث‌ فرهنگی و گردشگری کشاورزی بیشتر به ابزارها توجه شده است و حال آنکه باید به فرهنگ و میراث‌ کشاورزی توجه بیشتری شود و میراث کشاورزی فرصتی برای توسعه گردشگری استان است.

مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی ادامه داد: برخی مقدمات برای بهره‌مندی از این ظرفیت در قالب ایجاد “موزه گندم” در شهر نشتیفان خواف فراهم شده است که گردشگران و علاقه‌مندان را با بخشی از میراث کشاورزی منطقه آشنا می‌کند.

وی با اشاره به برخی از میراث‌ کشاورزی خراسان رضوی افزود: پژوهش، مطالعه، ثبت و استفاده کاربردی از این میراث نیازمند همکاری همه‌جانبه دستگاه‌هاست و باید همه دستگاه‌ها کمک کنند تا از این میراث ارزشمند بهره برداری اقتصادی صورت گیرد.

موسوی درباره موضوع این تفاهم نامه اظهار کرد: همکاری و مشارکت در زمینه‌های علمی، پژوهشی، مشاوره‌ای و کارآفرینی در حوزه نفوذ آسبادها، به عنوان یک عنصر مهم در حوزه میراث‌ کشاورزی و اهمیت پژوهش و معرفی و نقش عملکرد اجتماعی و اقتصادی گذشته آسبادها در منطقه خواف جزو موضوعات این تفاهم نامه است.

وی ادامه داد: توجه به موضوع حفاظت کالبدی و ساختاری آسبادها و بهره‌برداری بهینه از این آثار و لزوم ساماندهی و نمایش استاندارد محتویات مرتبط با آسبادها (گندم و جو) به عنوان غلات‌ حیاتی و موثر در معیشت و زندگی مردم در قرون گذشته، از دیگر موضوعات این تفاهم نامه است.

مدیرکل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت:  کمک و مشارکت در تهیه و تکمیل پرونده ثبت آسبادهای ایران در فهرست میراث جهانی در قالب این تفاهم نامه انجام خواهد شد.

به سمت ثبت جهانی پرونده آسبادها

مدیر پایگاه میراث‌ فرهنگی آسبادهای ایران گفت: تاکنون در ایران ۵۰۷ آسباد در استان‌های خراسان رضوی، خراسان‌ جنوبی، سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد شناسایی شده است که در مراحل ماندگاری مختلف هستند.

محمد رکنی با بیان اینکه از این تعداد آسباد شناسایی شده ۱۷۸ مورد تخریب شده و بقایای آن باقی مانده است و در مجموع هم اکنون ۳۲۹ آسباد در کشور موجود است، گفت: برای شماری از آسبادهای دارای شرایط شماره موقت ثبت جهانی دریافت کرده‌ایم اما برای قرار گرفتن در فهرست جهانی باید مقرراتی رعایت شود که در این زمینه تلاش‌های مضاعفی در حوزه معاونت میراث‌ فرهنگی  صورت گرفته است.

مدیر پایگاه میراث‌ فرهنگی آسبادهای ایران گفت: پرونده ثبت آسبادهای ایران متشکل از اطلاعات تمامی آسبادهای دارای شرایط هم اکنون در حال تهیه است.

رکنی افزود: از جمله اقدامات انجام شده برای حفظ آسبادها و دانش استفاده از آنها این است که شماری از افرادی که دارای دانش کار با این بناها بوده‌اند به عنوان میراث زنده بشری ثبت ملی شده‌اند و همچنین به حرفه‌های مرتبط با کار آسبادها از جمله درودگری و آهنگری در کنار آسبادها توجه شده است.

اطلس پراکندگی آسبادها

مدیر پایگاه میراث‌ فرهنگی آسبادهای ایران به تهیه اطلس پراکندگی آسبادهای ایران اشاره کرد و گفت: این اقدام با توجه به پراکندگی گندم و جو در مناطق مختلف و مکان آسبادها در حال انجام است تا به این ترتیب شمایی کلی از دارایی‌های موجود در این زمینه برای تسهیل در ثبت جهانی این رشته آثار داشته باشیم.

رکنی افزود: خوشبختانه اطلس پراکندگی آسبادهای خراسان رضوی به عنوان یکی از مهمترین استانهای دارای آسباد تهیه و تدوین شده است که برای سایر استانهای زیرمجموعه نیز باید تکمیل شود.

وی ادامه داد: گندم به عنوان مادر غلات با مناطق مختلف خراسان رضوی سازگار شده و بر فرهنگ مردم مناطق مختلف استان نیز تاثیرگذار بوده است  به همین دلیل در موزه گندم که در آسبادهای نشتیفان راه‌اندازی شده، با مستندسازی بخشی از فرهنگ، آداب و رسوم گندمکاری و انواع گندم برای مخاطبان به نمایش گذاشته شده است.

نشتیفان میزبان نیمی از آسبادهای خراسان

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با بیان اینکه ۲۰۱ آسباد در این استان شناسایی شده است، ادامه داد: هم اکنون در شهرستانهایی مانند تربت حیدریه و تایباد هم تعداد معدودی آسباد وجود دارد و بقایای یک آسباد هم در شهرستان کلات کشف شده است اما در حال حاضر ۱۲۱ آسباد در شهر نشتیفان خواف شناسایی و موجود است.

سیدجواد موسوی گفت: تاکنون بنای ۹۸ آسباد در این شهر مرمت شده و در حال حاضر این تعداد بنای سالم آسباد موجود است و ۲۳ آسباد نیز هنوز مرمت نشده‌ است که با توجه به اجرای روند پنج ساله مرمت و احیای آسبادها و طبق برنامه‌ریزی انجام شده به احتمال زیاد امسال مرمت این شمار که در حال حاضر غیرفعال هستند، انجام می‌شود.

وی افزود: در حال حاضر از مجموع آسبادهای شهرستان خواف هشت آسباد فعال و همچنان در حال آرد کردن گندم هستند.

وی گفت: آسباد دارای ۲ قسمت است، اول قسمت خشت و گل به عنوان مصالح اصلی و معماری بنا و دوم هم قسمت پره، چوب، سنگ و ابزار آرد کردن گندم، بنابر این مرمت و بازسازی در هر بخش به صورت جداگانه قابل تعریف است.

موسوی با بیان اینکه آسبادهای نشتیفان به عنوان آثار تاریخی در مرحله ثبت جهانی دارای ردیف اعتباری هستند، اظهار کرد: مرمت این بناهای ارزشمند کهن، ارزشی به مراتب بیشتر از امکان محاسبه اعتباری دارد و اثری که مرمت آنها نیز دارد به نوعی موجب حفظ سرمایه‌های تاریخی و فرهنگی کشور و منطقه می‌ شود.

به گزارش خواف نیوز ، آسبادهای نشتیفان به عنوان یکی از نمادهای به کارگیری هنر و معماری در قالب فناوری تاریخی از سوی اجدادمان در ایران و خراسان رضوی، یکی از بهترین جاذبه‌های معماری، تاریخی و دارای ارزشمندی است که مسافران و گردشگران داخلی و خارجی فراوانی را به سمت خود جذب می‌کند.

ایام تعطیلات نوروزی فرصت مناسبی است تا علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ ایران از این نمادهای کهن و تاریخی دیدن کنند.

منبع: ایرنا