آسبادهای نشتیفان شایسته ثبت در میراث جهانی

آسیاب‌ های بادی نشتیفان در استان خراسان رضوی، مشهور به آسباد ها از بزرگترین و ممتازترین مجموعه های خشت، گل و چوبی و قدیمی ترین بنا از این نوع در جهان است که با تلفیق هنر و فناوری، در خدمت مردمان دیروز و امروز بوده و هست.
این آسبادها که آمیزه ای از هنر، صنعت و فناوری و هوش و ذکاوت اجداد ایرانی و پدران ما هستند هنوز هم پس از هزاران سال می چرخند و گندم را برای قوت روزانه مردم آرد می کنند.
این آثار تاریخی به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری خاص در استان خراسان رضوی به شمار می روند که سالانه میزبان صدها گردشگر خارجی و هزاران گردشگر داخلی هستند.

* نشتیفان میزبان آسیاب های بادی
قدمت تاریخ و زندگی بشر در خطه خراسان به بیش از 800 هزار سال پیش می رسد و عمق تاریخ دوره های مختلف در آثار، بناها و معماری های متعدد و انبوه محوطه های تاریخی به خوبی ملموس است.
در میان شهرستان های مختلف این خطه، شهرستان خواف در نوار مرزی شرق ایران و در 250 کیلومتری جنوب شرقی مشهد با جمعیت بیش از 110 هزار نفر یکی از تاریخی ترین شهرستان های استان محسوب می شود.
خواف از شمال به شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان گناباد، از جنوب به شهرستان قاینات و از شرق به شهرستان تایباد و کشور افغانستان متصل است و میزبان آسبادهایی است که چشمگیرترین ساختهای فرهنگی در تاریخ ایران محسوب می شوند.
نامگذاری ‘نشتیفان’ به علت شدت وزش بادهای موسمی در منطقه است و چون این منطقه در معرض ‘نیش توفان’ های بسیار شدید بوده، آن را چنین نامیده اند.
یکی دیگر از علل این نامگذاری، وجود آسبادهای فراوانی است که با فرم و فن ویژه ای ساخته شده و از ابتکارات صنعتی مردم خواف بوده و از نظر معماری بسیار ارزشمند و دیدنی است.
قصه عامیانه در باره ریشه نام این شهر این است که عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه ‘نش’ که محلی شده ‘نیش’ کنایه از نیش کژدم (عقرب) است که به وفور در این منطقه یافت می شود و ‘تیفان’ که محلی شده ‘توفان’ و وزش شدید بادهای موسمی است که این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز کرده است.
ساکنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسیاب های بادی از این جریانات هوایی بهره برداری کرده اند و نشتیفان شهری است قدیمی که دست کم در 6 سده گذشته با همین نام خوانده می شده است.

* آسباد، هنر همکاری سنگ و باد
از توجه و تامل در واژه ‘آس’ می توان به خوبی به تاریخچه آسبادها پی برد که در فرهنگ معین چنین معنی شده است: دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده که سنگ زیرین در میان میلی آهنین دارد که از سوراخ میان سنگ زیرین گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی، باد، آب، برق و یا بخار چرخش کرده و حبوبات و جز آن را خرد کند و آرد سازد.
ظهور آسبادها در نشتیفان به سبب بادهای 120 روزه است که ساکنان گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت این باد نیاز به ایجاد آسباد را حس کردند و قرنها پیش در پی ساخت آن برآمدند.
عمده ترین دلیل روی آوردن به آسبادها در خواف به گفته تاریخ نگاری به نام ‘سون هدین’ حاکمیت داشتن بادهای شمال در تمام طول سال و همچنین نبود آب است.

* آسبادها در صف اول ثبت جهانی
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: طبق درخواست سازمان میراث فرهنگی مبنی بر تهیه و تحویل پرونده ثبت جهانی آسبادهای نشتیفان در سال جاری، این آثار تاریخی درصف اول ثبت فهرست جهانی یونسکو قرار دارد.
ابوالفضل مکرمی فر افزود: مقدمات ارسال پرونده آسبادها به سازمان مرکزی برای ثبت جهانی در سال 2018 فراهم شده و اواسط دی ماه امسال پرونده این اثر تکمیل و آماده تحویل می شود.
وی اظهار داشت: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به دنبال ثبت جهانی آثاری است که استانهای بیشتری نمونه این آثار را داشته باشند به این ترتیب استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی با توجه به برخورداری از آسباد به دلیل وجود بادهای 120 روزه مشمول پرونده ثبت جهانی آسبادها می شوند.

* مستندنگاری آسبادها در مراحل پایانی
سرپرست پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان نیز با اشاره به مراحل پایانی انجام عملیات مستندنگاری و نقشه برداری آسبادهای نشتیفان خواف برای ثبت جهانی گفت: این مستندنگاری توسط پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران با هدف تهیه مدارک پرونده زنجیره ای ثبت آسبادهای ایران در فهرست میراث جهانی در حال انجام است.
محمد رکنی با بیان اینکه این آثار ارزشمند به تعداد 30 آسباد در بافت قدیم شهر خواف واقع شده است، افزود: کار مستندنگاری و نقشه برداری توسط گروهی متشکل از 6 نفر با تخصص های نقشه برداری، مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی انجام می شود.
وی اظهار داشت: مستندنگاری و نقشه برداری از آسبادهای خواف شامل پلان ها، نماها، مقاطع 30دستگاه آسباد، تهیه عکس های فتوگرامتری، تهیه پرونده مشخصات و مالکیت آسبادها و ایجاد نقاط علامت گذاری برای نقشه برداری است.
وی گفت: همچنین نقشه برداری گذرهای دسترسی به آسبادها، برداشت نقاط ارتفاعی آسبادها با دوربین نقشه برداری از دیگر اقدامات و برنامه های این عملیات مستندنگاری است.
رکنی افزود: مراحل مستندنگاری و نقشه برداری از آسبادهای نشتیفان خواف طبق شاخص های میراث جهانی انجام می شود.
وی اظهار داشت: ثبت جهانی آسبادهای خواف در قالب پرونده آسبادهای ایران به همراه آسبادهای استانهای خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان انجام می شود.

* 1400 سال قدمت آسبادها
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خواف نیز گفت: با توجه به اینکه آس همان دستگاه خرد کننده است، با توجه به نیرویی که به وسیله آن آس عمل خرد کردن را انجام دهد نام متفاوتی می گیرد و اگر این نیرو باد باشد ‘آسباد’، اگر آب باشد ‘آسیاب’ و اگر دست باشد ‘دستاس’ و اگر حیوان باشد ‘خراس’ نامیده می شود.
محمود باعقیده، با بیان اینکه آسبادها دست کم بیش از 1400 سال قدمت دارند و در ایران قبل از اسلام وجود این فناوری از سوی مورخان مورد اشاره قرار گرفته است، افزود: در دوره بعد از اسلام نیز مورخان بسیار به وجود آسبادها اشاره کرده اند.
وی با بیان اینکه در دوره ای همه روستاهای خواف از فناوری آسباد برخوردار بوده اند، اظهار داشت: این وضعیت چنان عمومیت داشته که یکی از روستاها که بدون آسباد بوده به نام ‘بیاس آباد’ یعنی روستای بدون آسباد معروف شده که این امر نشان از اهمیت و جایگاه این فناوری در معیشت مردم آن دوران دارد.
وی گفت: ایجاد آسبادها، علاوه بر استفاده بهینه از پارامترهای اقلیمی، یک ساخت فرهنگی است که این ساخت در طول تاریخ دچار تغییراتی شده تا به امروز که به این صورت باقی مانده و فرهنگ و دانش غنی انسان را قادر ساخته است تا یکی از محدودیت های محیط طبیعی را از میان بردارد و آن را به نقطه قوت تبدیل کند.
وی با بیان اینکه فعالیت آسباد تنها با انرژی باد میسر است و نیاز به دخالت دست هم ندارد، افزود: امروز همان توربین های بادی که مورد تاکید و تبلیغ است بیش از هزار سال پیش در ایران مورد استفاده موثر بوده و بادهایی که در زمانی مصیبت شناخته می شد با فناوری آسباد در ایران به خوبی مهار و مورد استفاده قرار می گرفته است.

* شگفتی گردشگران خارجی
رکنی با اشاره به اینکه آسبادهای نشتیفان در خواف به عنوان آثار بهره مند از فناوری تاریخی، هنر معماری و ارزش فرهنگی در جهان شناخته شده و وجهه جهانی دارد، اظهار داشت: بازدید از این آثار با مشاهده فناوری نحوه کار و آرد شدن گندم که متعلق به هزاران سال پیش است، موجب شگفتی گردشگران خارجی است.
وی گفت: آسبادها و جایگاه آنها در زندگی و معاش مردم طی سال های گذشته نقش فراوان داشته و امروزه نیز به عنوان یک اثر ارزشمند تاریخی باید به شکل مناسب و مطلوب نگهداری و حفاظت شوند.

* فقط 2 آسباد آسیابان دارد
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خواف با بیان اینکه از مجموع 108 آسباد این شهرستان، 6 آسباد قابلیت تبدیل گندم به آرد را دارد و از وضعیت لازم برخوردار است، افزود: به دلیل نداشتن آسیابان در حال حاضر فقط 2 آسباد مشغول فعالیت و در حال تولید آرد می باشد.
وی اظهار داشت: آموزش آسیابان ها برای کار با آسبادها در حال انجام است.
باعقیده گفت: آسبادها نماد فناوری در شرق کشور محسوب می شوند و از انرژی پاک استفاده می کنند.
وی افزود: ساختار آسباد از 2 قسمت شامل یک ساختمان خشت و گلی تشکیل شده است که در قسمت پایین آن سنگ رویین و زیرین و انبار ذخیره غلات وجود دارد و در قسمت فوقانی چرخ و پر آسباد با مصالح چوبی مستقر است.
وی با بیان اینکه آسبادها را در کنار هم می ساخته اند تا پشت بند هم باشند، اظهار داشت: این بناهای فناورانه باید در محلی باشند که مانعی در برابر آنها نباشد تا بخوبی از انرژی باد استفاده کنند.
باعقیده گفت: در شهرستان خواف بیشتر آسبادها تخریب شده و فقط در نشتیفان به صورت منسجم در کنار هم ایستاده و برافراشته اند.
وی با بیان اینکه استقبال گردشگران خارجی و داخلی از بازدید این آثار بسیار چشمگیر است، افزود: در طول سه ماه پاییز امسال دست کم 80 تور برنامه ریزی شده غیر از گردشگرانی که به صورت شخصی و خانوادگی مراجعه می کنند، با حضور دراین شهرستان از آسبادهای نشتیفان بازدید کرده اند.
وی اظهار داشت: این امر به معنای ظرفیت بسیار برای جذب گردشگر داخلی و خارجی در این منطقه و علاقه مندی وافر به بازدید از آسبادهاست.